Individualnim, i mnogo ređe javnim, institucionalnim inicijativama, u 2021. godini obeležena je stogodišnjica od početka izlaženja Zenita, međunarodnog časopisa za kulturu i umetnost, koji do danas slovi za kontroverzno glasilo. Niko ne spori njegov antitradicionalni, čak revolucionarni karakter i njegovu neobično surovu sudbinu, baš kao ni njegovog pokretača i glavnog urednika Ljubomira Micića. Čini se da način obeležavanja Zenitovog jubileja potvrđuje opšti utisak da je Micić prisutan u kulturi ove sredine, da se za njega interesuju, a u izvesnoj meri njime i bave  – na različite načine –  ne samo istoričari i teoretičari književnosti i umetnosti, već i mnogi kojima je on postao simbol… Mada nije uvek jasno zbog čega: da li zbog prokaženog levičarskog duha? Ili zbog neargumentovanih napada da je bio fašista? Možda i zbog nacionalističkih ispada kojima se obrušavao na protivnike? Zbog arbitrarnog (ne)razumevanja njegovih utopijskih projekata o Barbarogeniju koji će balkanizovati Evropu? Zbog hrabrosti u usamljenosti Micića kao žrtve jačih od sebe? Kao strasni kolekcionar dela avangardne umetnosti i još strasniji kritičar svega što se nije uklapalo u njegove radikalne nazore? Sve to, i još mnogo drugoga, po svoj prilici, utiče na latentnu neugodu kada treba glasno i javno protumačiti Micićevu ličnost punu antinomija, imajući posebno u vidu da su u nekim ranijim vremenima bili žestoko napadani svi napori da se njemu i njegovom Zenitu odredi istorijska dimenzija i pronađe adekvatno mesto u našoj kulturi. Možda se upravo zbog toga mnogi nisu ni oglašavali…

Prvi broj Zenita pojavio se 1. februara 1921. u Zagrebu, a poslednji, broj 43, izašao je u Beogradu decembra 1926. godine. Njegov ideolog Ljubomir Micić (Sošice kod Jastrebarskog 1895 – Kačarevo kod Pančeva 1971) bio je diplomirani filozof Zagrebačkog sveučilišta, glumac, pesnik i prozni pisac, autor brojnih zenitističkih manifesta i teorijskih napisa, zastupnik i zaštitnik novih pojava u kulturi i nauci, oštar polemičar i beskompromisni, ogorčeni kritičar. Buntovnog ponašanja i ambivalentnih stavova – u rasponu od boljševičkih, pa i anarhističkih ideja, od jugoslovenskih a potom nacionalističkih stavova vezanih za odbranu srpstva i ćirilice, Micić je bio poznat i priznat u svetu avangarde dvadesetih godina XX veka. Uspostavio je veze s  brojnim saradnicima iz mnogih zemalja, dok u svojoj sredini, najpre zagrebačkoj a onda beogradskoj, nije naišao na razumevanje: bio je negiran, napadan, proganjan, hapšen, da bi posle Drugog svetskog rata bio u potpunosti izopšten iz društva i tek nakon smrti postepeno rehabilitovan i poštovan.

Bilo je zanimljivo pratiti gde i kako su se rađale ideje o obeležavanju stogodišnjice Zenita, ko je i na koji način pomenuo pojavu tog jugoslovenskog glasila radikalnih orijentacija, punog žestokih kritika i nikada neutralnih stavova. Uglavnom se radilo o privatnim i pojedinačnim  glasovima koji su se javljali u medijima, časopisima i novinama: između ostalog, objavljeno je nekoliko intervjua sa istoričarima književnosti i umetnosti, napisano nekoliko tekstova o Miciću, zenitizmu, Barbarogeniju i balkanizaciji Evrope;  izlazile su vesti o pojedinim manifestacijama, najčešće u Danasu i Politici, zatim u Vremenu, Blicu, Novoj.rs, Pečatu, zagrebačkom Jutarnjem listu i Samostalnom srpskom tjedniku Novostima ali i u drugim  glasilima, kao što su Čačanski Glas, nedeljnik Kragujevačke, novosadski Dnevnik i dr. Bilo je najava i gostovanja na televizijama sa nacionalnom frekvencijom (npr. Kulturni centar RTS 2, Kulturni dnevnik RTS 1, Brainz TV i dr.) i na lokalnom nivou, kao i tematskih radio emisija, naročito na Drugom progamu Radio Beograda i na slovenačkom Radio Študentu.  

Poseban internet broj Balkanskog književnog glasnika bio je posvećen ovoj stogodišnjici, a u časopisu za pozorišnu umetnost Scena prvi put je preštampana drama Istočni greh iz 1920. godine, uz stručna tumačenja Marine Milivojević Mađarev o nesrećnoj sudbini njenog autora Ljubomira Micića.

Beogradski Fakultet likovnih umetnosti je povodom jubileja uspostavio kontakt s Akademijom likovnih umjetnosti u Zagrebu: zajedničkim studentskim manifestacijama podsetili su se Zenita, a tako ostvarena saradnja nastavljena je i kasnije novim sadržajima. Javni čas posvećen jubileju Zenita priredila je maja meseca profesorka Irena Pavlović u Gimnaziji „Slobodan Škerović“ u Podgorici, s mnogo entuzijazma, dugih priprema i najlepših ideja, da bi na kraju konstatovala da je niko iz uprave škole nije podržao niti je imao razumevanja za njene napore, što je ona uporedila sa životnim statusom Micića i njegovog časopisa.

Tragajući za prostorima slobode koji su nedostajali pokretaču zenitizma, i DAH teatar je dao doprinos obeležavanju stogodišnjice Zenita prilikom proslave svog tridesetog rođendana juna 2021: ova značajna umetnička asocijacija je tokom svoje žive aktivnosti u više navrata evocirala ne samo pasionirane ideje već i dramatičan život Micića, njegove supruge Anuške Nine-Naj, pa i celog zenitizma. Veliki poštovalac avangarde, profesor matematike i osnivač Udruženja građana Perilo Zabrežje Milan Katić iz Obrenovca – sasvim u duhu ushićenja Zenita tada najnovijom muzičkom pojavom – organizovao je još jedan džez Festival Oslobađanje i objavio 2021. godine knjigu Kolekcija Perilo, hemičar Svetozar Varićak i arhitekta Miloš Somborski. U njoj su prikazani, između ostalog, život i rad Somborskog, Katićevog rođaka i člana Grupe mladih zenitista Treveleri, koji se danas u Hrvatskoj smatraju pretečama performansa. Pored toga, vebsajt ovog Udruženja budno prati i predstavlja sve događaje vezane za zenitizam, imajući u vidu da se deo postavke Kolekcije Perilo odnosi i na našu avangardu 1920-tih godina. 

Februara 2021. međunarodnu zoom-konferenciju Kosmički anarhizam inicirale su kolege iz Novog Mesta – kolevke avangarde u Sloveniji, sa učešćem nekoliko stručnjaka, umetnika i poklonika  ovih pojava, uključujući i Dragana Živadinova, dok je beogradski Institut za književnost i umetnost priredio novembra Okrugli sto o Zenitu: rezultate svojih istraživanja izneli su tada Bojan Jović, Stanislava Barać, Vesna Matović, Jovan Bukumira, Žarka Svirčev i Zorana Simić. Događaj je bio posvećen nedavno preminulom pesniku i istoričaru književnosti Aleksandru Petrovu koji se i sam bavio zenitizmom a bio je i rukovodilac naučnog projekta vezanog za fenomene naših časopisa. Do sada nepoznatu prepisku između Micića i njegove supruge Anuške, sačuvanu u Narodnoj biblioteci Srbije, obradio je književnik Saša Ilić, čime je otvoreno novo poglavlje naše avangarde, zanimljivo ne samo stručnjacima, već u velikoj meri i tabloidima…

Među najmarkantnijim događajima bilo je objavljivanje zbornika radova pod nazivom Sto godina časopisa Zenit 1921-1926-2021, pripremanog tri godine. Izdavači su Galerija RIMA (Kragujevac-Beograd) i Institut za književnost i umetnost (Beograd) pod uredništvom dr Bojana Jovića i Irine Subotić, u saradnji sa Nevenom Martinović, Marijom Stanković i dr Stanislavom Barać. Zbornik je nastao iz želje da se rekapituliraju  ne samo dosadašnja stanovišta o celom pokretu, o časopisu i njegovom uredniku Miciću, već da da se stručno preispitaju, prodube i dopune ocene o idejnim postavkama, pojedinim značajnim delima i ličnostima – saradnicima Zenita, da se primene nove teorijske matrice i uporede različita mišljenja o važnim temama  zahvaljujući  istorijskim dokumentima, semiotičkim, neomarksističkim, komunikološkim i drugim metodama, da se pronađu sadržaji koji do sada nisu bili u dovoljnoj meri u fokusu interesovanja istraživača… Činilo se da je najprikladnije sučeljiti stavove kroz studijske tekstove kako veoma uglednih istoričara, teoretičara književnosti i umetnosti, tako i mlađih saradnika. Pokazalo se da nisu iscrpljene sve teme koje časopis Zenit nudi i da je raspon od jednog veka dao dovoljno materijala i distance za preispitivanje političkih i društvenih okolnosti pod kojima su se odvijale razne situacije uslovljavajući odbacivanje ili recepciju zenitističkih ideja, kao i da je moguće primeniti nove metodološke prakse na osnovu stečenog stoletnog iskustva u pristupu novim pojavama, pa shodno tome i tumačenju ovog provokativnog i svakako kontroverznog avangardnog glasila.

Zbornik Sto godina časopisa Zenit 1921-1926-2021 sačinjen je od 35 priloga na srpskom, hrvatskom, engleskom i ruskom jeziku, iz naše zemlje, iz Hrvatske, Slovenije, Rusije, Češke, Bugarske, Rumunije, Mađarske, Nemačke i Sjedinjenih Američkih Država, sa brojnim ilustracijama umetničkog i dokumentarnog karaktera. Dizajn Isidore M. Nikolić je aktualizovao tipografski i grafički stil Zenita iz dvadesetih godina, dok je štamparija Grafostil iz Kragujevca obezbedila ne samo visoki kvalitet štampe već i posebne alatke za povez knjige od preko 760 stranica većeg formata.

Zbornik je promovisan najpre juna u Narodnoj biblioteci Srbije gde se čuva Micićeva književna i rukopisna zaostavština, a zatim u Galeriji Multimedjalnog centra u Novom Pazaru kao deo programa Sopoćanskih viđenja, u Galeriji „Lazar Vozarević“ u Sremskoj Mitrovici, u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu, u okviru proslave čačanskog Narodnog muzeja, u ćuprijskoj Biblioteci tokom održavanja dana posvećenih Dušanu Matiću, u Univerzitetskoj galeriji u Kragujevcu, najzad u Narodnoj biblioteci „Stefan Prvovenčani“ u Kraljevu – čime je zaključena turneja po Srbiji.

Još jedan zbornik odao je počast Zenitu: Zbornik radova Akademije umetnosti Univerziteta u Novom Sadu, br. 9 (2021) posvetio je uvodni blok stogodišnjem jubileju sa osam priloga: vođen je razgovor sa prof. emer. Kristinom Pašut (Krisztina Passuth), uglednom istoričarkom umetnosti iz Budimpešte koja je među prvima u svetu pisala o zenitizmu; Iva Glišić i Tijana Vujoševć pišu o Zenitizmu i orijentalizmu; Dijana Metlić o Antinomijama Balkan-Evropa i primitivno-civilizacijsko u časopisu Zenit;Jelena Lalatović o Siluetama revolucije:i dejama V.I. Lenjina, L.D. Trockog i A.V. Lunačarskog u Zenitu (1921-1926); Amra Latifić o Kontekstualizaciji optikoplastike: efektima saradnje Aleksandra Arhipenka i Ljubomira Micića; Marijan Dović Od Svetokreta do Tanka: Zenitizam i slovenačka međuratna avangarda (1921-1927); Kristina Pranjić o Značaju ljubljanskog časopisa Maska (1920/21) u kontekstu jugoslovenskih avangardi i Kajoko Jamasaki o Japanskim glasovima u časopisu Zenit: Daigaku Horigući.

Među važne publikacije objavljene povodom stogodišnjice spada i komplet od četiri reprinta zenitističkih knjiga u izdanju Galerije RIMA: Manifest zenitizma trojice autora – Lj. Micića, Ivana Gola (Yvan Goll) i Boška Tokina, kao i Paris Brennt I. Gola – obe iz 1921, zatim Kola za spasavanje Lj. Micića iz 1922. i 77 samoubica Branka Ve Poljanskog iz 1923, uz studiju istoričarke književnosti dr Vidosave Golubović, kao deo njene doktorske disertacije o ovim izdanjima.

Održano je nekoliko izložbi posvećenih jubileju Zenita: 1. februara, na dan izlaska iz štampe prvog broja ovog časopisa, Galerija RIMA je svečano, u svom beogradskom prostoru, otvorila dokumentarnu izložbu o zenitizmu s mnogo originalnih primeraka izdanja i fotografija i u veoma uspelom dizajnu postavke Isidore M. Nikolić. Izložbu sličnog sadržaja, ali sasvim drukčijeg prostornog rešenja, RIMA je priredila u Kragujevcu juna meseca, obeležavajući na taj način stogodišnjicu od pojave Manifesta zenitizma. Obe izložbe su praćene katalogom sa dragocenim dvojezičnim informativnim i analitičkim tekstom Nevene Martinović i Marije Stanković. ULUS-ova Sekcija proširenih medija je podstakla veliki broj izlagača da u prostorijama bivšeg bioskopa Balkan, sada Fondacije Saše Marčete, na izložbi pod nazivom To se nije dogodilo, jula meseca, predstave svoje inspiracije idejama Zenita, avangarde i vizionarstva u najširem smislu. Najzad, zaključujući jubilarnu godinu, u Narodnom muzeju u Beogradu je 28. decembra otvorena izložba Zenitistima celoga sveta¸ autorke i muzejske savetnice Gordane Stanišić, sa umetničkim delima i dokumentarnim materijalom iz zaostavštine Ljubomira Micića koja se čuva u Narodnom muzeju. Među saradnicima na izložbi ističe se Igor Stepančić, koji je zaslužan za reprezentativnu i atraktivnu postavku. Muzej savremene umetnosti je pozajmio za tu priliku seminalnu sliku iz Micićeve kolekcije – Borbu dana i noći Jovana Bijelića, i tako se gordo priključio obeležavanju stogodišnjice.

Posebna prilika za produžetak ali i zaključak jubileja bila je izuzetno kompleksna i sjajno realizovana predstava Zeniteum u režiji čuvenog slovenačkog i svetskog umetnika Dragana Živadinova, održana 13. januara 2022. u 20:22, kojom je Novi Sad de facto postao Evropska prestonica kulture 2022. U centralnu, futurističko-konstruktivističku scenogafiju Zenita, oslonjenu na jednu od najznačajnijih građevina jugoslovenske Moderne – zgradu Banovine arhitekte Dragiše Brašovana, smeštene su priče o velikanima naše i svetske nauke –  o matematičarima različitih usmerenja Milevi Marić ud. Ajnštajn i akademiku Milutinu Milankoviću, uz muzičare, akrobate i brojne glumce koji su prenosili poruke o vertikali duha, o potrebi da se pogledima upire ka zenitu. Uz raskošno korišćenje svetlosnih efekata, u prvom planu su se smenjivale formacije horova, muzičara i glumaca, u odeći, gestovima i poretku kojima citiraju dela ruskog konstruktivizma i suprematizma, internacionalnog dadaizma i italijanskog futurizma s elementima nemačkog ekspresionizma, dok su se u pozadini nizala imena najznamenitijih nosilaca avangardnih ideja dvadesetih godina – saradnika zenitizma. Tako je spektakularno, posredno, ali dovoljno eksplicitno, i Micić postao deo evropske prestonice kulture, povezujući XX sa XXI vekom, a nauku i umetnost sa životom aktuelnog sveta, pa i sa čestitkama i porukama iz Kosmosa. Može mirno, sa Anuškom, da počiva na Novom groblju, u grobu obnovljenom za pedesetu godišnicu njegovog odlaska i stotu dolaska Zenita.

Rekapitulirajući – u meri u kojoj je bilo moguće pratiti događanja tokom protekle godine –  mislim da je obeležavanje stogodišnjice Zenita pokazalo spontano interesovanje i poklonika-ljubitelja i stručnjaka-istraživača. Održano je više manifestacija u Beogradu i brojnim kulturnim sredinama Srbije, ali i šire – u Sloveniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori; mediji su ukazali dužnu pažnju ovom događaju; došlo je do novih interpretacija u korist zenitizma a otvorena su vrata i drukčijim inicijativama i pristupima. Odsustvo zvaničnog glasa iz kulturne sfere u vezi sa ovom stogodišnjicom potvrda je da ozbiljne kulturne politike nema i da su srećnim spletom okolnosti Zenit i Micić bili pošteđeni bilo kakvog nepoželjnog vida „korišćenja“.